Het Borneo Architectuur Centrum vervolgt zijn serie artikelen over de relatie van het Oostelijk Havengebied met de wijken er omheen. Dit keer: de Indische Buurt. Ancel Riesener maakt een wandeling vanaf de Zeeburgerkade, waar de transformatie van het Oostelijk Havengebied begon, en daalt vanaf de dijk de buurt in waarmee dit eerste deelgebied met nieuwe bruggen verbonden werd.
Geschreven door Ancel Riesener
Het is niet zo lang geleden dat hier veel plekken no go-areas waren, de wijk was begin deze eeuw erg verloederd. Gelukkig is daar tegenwoordig niet veel meer van te merken. De Indische Buurt is een opkomende multiculturele wijk geworden met hippe horeca, kleine speciaalzaakjes, creatieve winkeltjes, Marokkaanse supermarkten en Turkse bakkerijen in gebouwen uit het begin van de 20e eeuw. Met in het oosten het Flevopark, populair onder wandelaars en picknickers. De buurt werd gebouwd voor middenstanders en ambtenaren. Rond de Javastraat vond de eerste woningbouw plaats door particulieren. Het waren kleine, smalle woningen, vaak slecht van kwaliteit. De Woningwet (1902) veranderde dat, huizen werden ruimer, kregen binnentuinen en de straten werden breder. Er is ook veel Amsterdamse School gebouwd. Helaas kon, door de te gehaaste aanpak bij het bouwrijp maken van de grond en slecht onderhoud, weinig gered worden.
Met de stadsvernieuwing in de jaren tachtig en de aandacht van toen ontstond een heel andere uitstraling. Vanaf 2008 met de tweede vernieuwing heeft de gemeente niet stilgezeten. Samen met woningbouwcoöperaties werd een offensief ingezet, met als belangrijke elementen het diversifiëren van het woningaanbod (meer koopwoningen) en daarmee het creëren van een diversere sociale samenstelling van de buurt. Ook in het winkelbestand werd stevig ingegrepen, waardoor de Javastraat nu een populaire straat is geworden. De gentrificatie heeft een gunstige invloed op de openbare ruimte zonder dat het, vooralsnog, de diversiteit aan bewoners aantast. Het is wel te hopen dat dat zo blijft.
Zelf woon ik sinds vijf jaar aan de rand van de buurt, in Pakhuis Zondag aan de Zeeburgerkade. Toen we nog op het Borneo-eiland in het Oostelijk Havengebied woonden, richtten we ons voor de dagelijkse boodschappen vooral op winkelcentrum Brazilië. Nu is het aantrekkelijker om de Indische Buurt in te gaan. Niet alleen voor de horeca, de sfeer op straat en de hoeveelheid speciaalzaken, maar ook omdat er zo veel te ontdekken valt.
Prachtige appartementen
Dat begint al wanneer je de Zeeburgerdijk oversteekt bij de Molukkenstraat en aan de zuidzijde langs het oude ROC-gebouw loopt. In deze voormalige modeschool, waarvan het ene deel uit 1914 stamt en het andere deel uit 1969, zijn door herbestemming prachtige appartementen gecreëerd. Ook net opgeknapt zijn de twee blokjes met de oudste sociale huurwoningen van woningcorporatie Eigen Haard uit 1912-1914 even verderop. De huizen, ontworpen door architect Leliman, waren voor die tijd ongekend ruim, met aparte slaapkamers en elektriciteit. Ze zijn pareltjes van oude Amsterdamse volkshuisvesting. Hier daal ik van de dijk af richting Lombokstraat.
Iets verder is in de voormalige Derde Ambachtschool Studio K gevestigd en, met de ingang om de hoek aan het Timorplein, de Stayokay die voor een opleving van de buurt heeft gezorgd. Aan de westkant wordt het plein afgesloten door woningen vanHerman Zeinstra methun karakteristieke glazen gevels, die je op diverse plekken in de omgeving kunt tegenkomen. Ik draai om en loop terug richting Javaplein. In de driehoek Borneostraat, Javaplein en Madurastraat realiseerde architectenbureau Geusebroek Stefanova, in opdracht van de Alliantie, de Borneohof. Een markant gebouw dat in 2011 de Amsterdamse Nieuwbouwprijs kreeg. Het ‘afhakken’ van de hoek met de Molukkenstraat in de nieuwbouw heeft ervoor gezorgd dat het Javaplein een echt plein is geworden; een bruisend middelpunt van de buurt.
Berlageblokken
Tegenover deze nieuwbouw staan de Berlageblokken, arbeiderswoningen, vernoemd naar hun architect H.P. Berlage. De drie woonblokken staan tussen Javastraat en Balistraat. Ze behoren tot de eerste woningen die na het in werking treden van de Woningwet voor het armste deel van de Amsterdamse bevolking werden gebouwd. De plattegrond is geïnspireerd op de Britse ‘modelcottage’. De in rode baksteen opgetrokken gebouwen vallen op door de originele kleuren van de kozijnen: geel en groen.
Bij het zebrapad steek ik de Molukkenstraat over en loop weer richting Zeeburgerdijk. Aan de overkant wordt volop gebouwd aan een nieuw complex met 130 sociale huurappartementen. De entrees van deze woningen zijn deels met een voordeur aan de straat. Het geheel sluit aan bij de architectuur in de omgeving.
Ik wandel verder naar het Makassarplein. Daar doemt nu duidelijk de Amsterdamse School op. In de plinten hebben de bedrijfsruimtes hun oorspronkelijke functie weer terug nadat de woningcomplexen grondig zijn gerenoveerd. Het plein zelf is mooi opgeknapt en huisvest onder andere een buurthuis en speelweide. Verderop, richting het Javaplantsoen, is nog meer Amsterdamse School. Daar staat een schoolgebouw herkenbaar aan deze stijl. De buurt is sowieso goed bedeeld met scholen. Wanneer ik langs het plantsoen richting Javastraat loop kom ik er drie tegen. Ik loop de Soembawastraat in richting Insulindeweg en passeer de laatste van deze drie scholen aan mijn linkerhand. Het is een goed voorbeeld van een latere Amsterdamse School-school: een strak ontwerp opgebouwd uit kubistische volumes met veel minder siermetselwerk dan de vroege Amsterdamse School, maar desalniettemin mooi gedetailleerd.
Nu loop ik de Semarangstraat in, met beton en fantasieloze nieuwbouw. Gelukkig hier en daar ook nog wat plukjes Amsterdamse School, en wanneer ik aan het eind naar rechts kijk zie ik aan de horizon de koepel van de Majellakerk, waarin het Nederlands Philharmonisch Orkest huist. De kerk is ontworpen door architect Jan Stuyt en is geïnspireerd op Byzantijnse kerken, met name de Aya Sophia in Istanboel.
Waardige entree
Richting Molukkenstraat zie je ook goed onderhouden gevels in de stijl van de Amsterdamse School. De tussenliggende woningen (1925) zijn van architect Joan van der Meij. De hoektoren Molukkenstraat-Valentijnkade geeft een waardige entree naar de buurt met het hoge metselwerk. Richting de Insulindeweg wordt het aan deze kant van de straat weer wat levendiger door de winkels die er zitten. Op de kruising met de Insulindeweg probeer ik mij de hoekpanden voor te stellen die hier ooit stonden. Op archieffoto’s zie je het elan van deze gebouwen. Wat ook opvalt is de groenstrook over bijna de gehele lengte tot aan het spoor in het midden van de Insulindeweg, waar nu de tram- en busbaan loopt. De ventwegen zijn er dan nog niet en de straat heeft veel meer allure dan nu.
Ik steek over en loop tot halverwege de Albert Heijn die hier over de gehele breedte van het pand (ook Amsterdamse School) zijn ruimte opeist. Fijn dat de grootgrutter de gevel respecteert en de omlijsting van de etalages intact heeft gelaten. De kleur blauw waarin deze zijn geschilderd misstaat niet. Hier recht tegenover begint de Eerste Atjehstraat. Gelijk veranderd de architectuur weer en loop ik tussen de bebouwing van begin 20e eeuw, met rechts de Van der Pek-blokken. Jan van der Pek, nu vooral bekend van de Van der Pekbuurt in Noord, heeft hier een prachtige binnentuin als onderdeel van de architectuur gecreëerd. Hoe westelijker ik loop, hoe ouder de architectuur. Overal Franse balkonnetjes en alleen wanneer ik bij de Sumatrastraat oversteek en de Tweede Atjehstraat inloop, passeer ik op de hoek nieuwbouw. Aan het eind van de straat staat een markant gebouw uit deze tijd, de Smaragd.
Jammer dat wanneer ik de hoek om loop richting de Javastraat hier weer van die onbestendige nieuwbouw uit de jaren tachtig staat. Als je hier met de trein langs rijdt, besef je niet hoe prachtig deze buurt op sommige plekken is.
Zoals de Balistraat met haar gebogen straatwand: vroeger een wat duurdere straat waar men neerkeek op de omliggende straten. Hier zijn de huizen net iets statiger en zijn de balkonnetjes aan de voorzijde net iets groter dan in de omgeving. Ik heb dorst gekregen van de wandeling, pak een terrasje in de Javastraat en geniet van de bedrijvigheid. Er is nog veel meer te zien in de buurt, realiseer ik mij, wellicht voor een volgende wandeling.
Ancel Riesener is grafisch ontwerper en bewoner van pakhuis Zondag op Cruquius. Eerder bouwde hij een huis aan de Scheepstimmermanstraat op Borneo-eiland.
deel dit artikel: