We zijn nog steeds in de greep van corona. Afstand houden en ontsmetten is het devies voor wie gezond wil blijven. Wie besmet is, moet in zelfopgelegde quarantaine. Aan de Oostelijke Handelskade staat het Ontsmettings-gebouw. Wanneer en waarom is dit gebouw hier neergezet, en voor wie?

Zoals veel buurtgenoten woon ik te midden van expats, goed opgeleide jonge mensen die hun geboorteland, tijdelijk, hebben verruild voor een opwindend buitenlands avontuur. Ook wonen in mijn buurt mensen met een vluchtelingenstatus en de schoonmaker van een van mijn buurtgenoten is hier illegaal. Als het aan hem ligt, gaat hij nooit meer terug naar zijn land waar nauwelijks werk is. De Oost-Europese landverhuizers die de KHL gedurende haar bestaan tot 1936 vervoert, verlaten hun geboorteland deels vanwege armoede, deels – in het geval van de joodse landverhuizers – vanwege de beruchte pogroms. Het verschil met nu is dat de landverhuizers meer dan welkom zijn in hun nieuwe vaderland. Hun heenreis wordt zelfs betaald. Op de koffieplantages van Brazilië bijvoorbeeld zitten ze te springen om arbeiders. Uiteraard wordt dit gulle gebaar verrekend. De aflossing maakt dat de spijtoptanten, die er beslist zijn, een terugkeer naar het vaderland wel kunnen vergeten.

Stoomboten: superspreaders toen

Stoomboten: superspreaders toen

Begin twintigste eeuw zijn de stoomboten de vliegtuigen van onze tijd. De zeekastelen, de Boeings, en de kleine bootjes, de cityhoppers, vormen samen een netwerk over de wereldbol. Niet alleen dichtbevolkte gebieden en grote steden, maar ook de meest afgelegen dorpjes en eilandjes worden zo bereikt. Besmetting onder passagiers of zelfs een gerucht hierover is fataal voor een stoomvaartmaatschappij. De Koninklijke Nederlandsche Stoomvaart Maatschappij (KNSM) begint in 1881, in navolging van de Holland Amerika Lijn, een lijn op New York. In één jaar tijd vervoert zij maar liefst 10.000 landverhuizers. Anderhalf jaar later blijven de boekingen plotseling uit nadat op een van de schepen een aantal kinderen ziek is geworden. Boze tongen verspreiden het gerucht dat het aan de hygiëne aan boord ligt. Juist op dat moment besluit de Holland Amerika Lijn een veertiendaagse lijndienst vanuit Amsterdam te beginnen. Hoewel officieel onderzoek van staatswege uitwijst dat de KNSM geen blaam treft, is er zoveel verlies geleden dat zij de Amerikavaart opgeeft. Na de Eerste Wereldoorlog breekt er een pandemie uit. Amerikaanse soldaten nemen niet alleen de overwinning, maar ook de Spaanse griep mee naar huis. Tijdens de lange overtocht zitten ze op elkaar gepropt in benauwde, niet geventileerde ruimtes. Uiteindelijk zullen er meer mensen sterven aan die griep dan aan de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. Zelfs de verste uithoek van de wereld wordt niet gespaard. Want ook op de kleine stoomboot die elke maand de post komt brengen, gaat die ene verstekeling ongemerkt aan land en roeit de helft van de bevolking uit. 

Upstairs, downstairs

De KHL vervoert twee soorten passagiers: toeristen en landverhuizers. Voor de eersteklas passagiers is de luxe aan boord te vergelijken met die van een verblijf in een chic kürhotel. Zij zitten of kuieren op het ruime bovendek, en in de gymzaal en het zwembad houden zij hun conditie op peil. Terwijl de eerste- en tweedeklas toeristen soms nog geen vijfde deel uitmaken van het totale aantal passagiers, is het grootste gedeelte van het schip voor hen bestemd. De landverhuizers verblijven als derdeklas passagiers benedendeks in benauwde ruimtes zonder ramen. Terwijl zij voordat zij aan boord gaan uitgebreid medisch gekeurd worden, hoeven de andere passagiers niet zo’n keuring te ondergaan. Een welgestelde levensstijl wordt geacht je te beschermen tegen allerlei besmettelijke ziektes die immers door armoede worden veroorzaakt. Een van de meest besmettelijke ziektes is de oogziekte trachoma. Juist in arme buurten, waar grote gezinnen op elkaar leven, de leefomgeving van de meeste landverhuizers, komt deze ziekte voor. Ook de derdeklas passagiers die in andere havens inschepen worden gekeurd. In een circulaire draagt de directie van de KHL de kapiteins van haar passagiersschepen nadrukkelijk op om hun scheepsdokter te instrueren ‘alle Derde Klasse Passagiers in elke inschepingshaven nauwkeurig te onderzoeken’ en ‘de inscheping van elken Trachomalijder onvoorwaardelijk te weigeren.’ Niet alleen vanwege haar reputatie, maar ook vanwege de kosten is de KHL zo streng: zij draait niet alleen op voor de terugreis van de geweigerde passagier, maar, zo laat de directie weten: ‘het Schip, hetwelk zulke Passagiers vervoert, wordt tot een aanzienlijk bedrag beboet.’ 

Een moderne aanpak

Het landverhuizerscomplex, het Lloyd Hotel en het aanpalende Ontsmettingsgebouw, dat begin jaren twintig opgeleverd werd, behoort tot de modernste ter wereld. Tot die tijd moeten de landverhuizers na een tocht van vaak duizenden kilometers op zoek naar, zoals de Tribune schrijft, ‘obscure inrichtingen, die zoowel hier als in elke andere groote havenplaats, dergelijke vreemdelingen tot op het laatste kleedingstuk uitschudden.’ 

Op het Centraal Station worden de landverhuizers opgewacht door agenten van de KHL die hen begeleiden naar wagons die hen naar vlak voor het Lloydcomplex brengen. Daar moeten ze zich eerst melden bij het loket in de hal van het Ontsmettingsgebouw voor hun medische keuring. Vervolgens worden ze zorgvuldig ontluisd en hun hoofden ingesmeerd met ontsmettende crème, waarna ze onder de douche gezet worden. Dat laatste moet een bijzondere ervaring zijn geweest. Zelfs de meeste Amsterdammers zijn dan nog onbekend met dit fenomeen. Onder-tussen wordt hun kleding in grote ketels gereinigd.

Ze worden ontluisd en onder de douche gezet

Na een flinke schrobpartij krijgen ze een badjas en gummi schoenen en lopen ze via een gang tussen het Ontsmettingsgebouw en het Lloyd Hotel naar de grote eetzaal in het hotel. Niet alleen de douches maar ook het feit dat er in het hotel rekening wordt gehouden met de dieetwensen van de joodse landverhuizers is voor die tijd uitzonderlijk. Meestal zit er niet meer dan zes of zeven dagen tussen aankomst en vertrek. Hoewel de landverhuizers niet in strikte quarantaine zitten, is het complex niet voor niets afgelegen. Bezoek aan de stad wordt ontmoedigd. De bedenker van deze formule is directeur Jan Wilmink. Meer dan wie ook beseft hij dat de KHL alleen met de beste, maar ook de duurste en nieuwste passagiersschepen en voorzieningen kan wedijveren met de andere, veel grotere en geografisch beter gelegen Duitse stoomvaartmaatschappijen. Wilminks credo ‘het beste van het beste’ betekent echter in de praktijk ‘het duurste van het duurste’; het Lloyd complex kost acht keer zoveel als in eerste instantie begroot. Als na de Eerste Wereldoorlog de Duitse concurrenten aanvankelijk uitgeschakeld zijn, ziet het er even naar uit dat de KHL en het Lloydcomplex gouden tijden tegemoet gaan. Maar dat blijkt een dure misrekening. De passagiersmarkt stort in en de Duitsers krabbelen sneller op dan verwacht. Een paar maanden na oplevering van het Lloyd Hotel vlucht Wilmink, beschimpt als big spender, naar het buitenland. Drie jaar later sterft hij, totaal vergeten, in den vreemde, net als de landverhuizers die hij ooit vervoerde. ⋅

Het Ontsmettingsgebouw is nu een broedplaats voor kunstenaars: www.quarantainegebouw.nl